از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت است:
عبادت ده جزء دارد و نه جزء آن در کسب و کار حلال است.
.....
خیلی‌ها وقتی می‌گویی عبادت، اعمال تعبدی دین که قصد قربت در آنها شرط است مانند نماز و روزه و خمس به ذهن‌شان می‌آید، مقابل این نوع از اعمال، اعمال توصلی است مانند معاملات، طهارت و نجاست و دیگر اعمالی که قصد قربت در صحت آنها شرط نیست ولی آنها را هم از جهات دیگر می‌توان به قصد تقرب الهی انجام داد.
عبادت در آیات و روایات معنای بندگی و اطاعت از خداوند دارد که اعم از اعمال تعبدی و توصلی است.
در روایات به اینکه صبح زود دنبال کار و زندگی برویم سفارش زیادی شده است چرا که شروع کردن کارها در صبح زود موجب برکت و افزایش روزی است.
«وَ اَلْبُکُورُ مُبَارَکٌ یَزِیدُ فِی جَمِیعِ اَلنِّعَمِ خُصُوصاً فِی اَلرِّزْقِ»
📌 از رسول الله (صلّى اللّه علیه و آله) روایت است:
روزى را با صدقه فرود آورید، و بامدادان بکار رفتن برکت دارد و به نعمت‌ها فزاید بویژه به روزى، و خط خوب از کلیدهاى روزیست و شیرین سخنى روزى را افزاید.
....
اگر دیر بخوابیم و دیر بیدار شویم در زندگی عقب خواهیم ماند، برای عقب نماندن، برای رشد کردن و موفق بودن خودمان و فرزندانمان تصمیم بگیریم خواب خود را اصلاح کنیم.
زمان شروع به کار یک مؤمن و پیرو امام صادق(علیه السلام) کی است؟
در روایت حضرت به یکی از اصحاب خود می‌فرمایند به هرکدام از شیعیان رسیدی سلام من را به آنها برسانید و بگویید امام صادق گفت شما را به تقوای الهی و چیزی که موجب روزی است، سفارش می‌کنم:
«وَ اَللَّهِ مَا آمُرُکُمْ إِلاَّ بِمَا نَأْمُرُ بِهِ أَنْفُسَنَا فَعَلَیْکُمْ بِالْجِدِّ وَ اَلاِجْتِهَادِ وَ إِذَا صَلَّیْتُمُ اَلصُّبْحَ وَ اِنْصَرَفْتُمْ فَبَکِّرُوا فِی طَلَبِ اَلرِّزْقِ وَ اُطْلُبُوا اَلْحَلاَلَ»
به خدا سوگند! جز آن چیزى که خودمان را بدان وادار مى‌کنم، دستور نمى‌دهم؛ پس تلاش و کوشش فراوان کنید. هنگامى که نماز صبح را گزاردید و نماز تمام شد، همان صبحگاهان در پى رزق و روزى بروید و روزى حلال بجویید که خداوند عزّ و جلّ به سرعت به شما رزق و روزى مى‌دهد و شما را براى کسب روزى حلال کمک خواهد کرد.
همینطور که در روایات به تلاش و کار تشویق و از ترک کار کردن هم نهی شده است، به رعایت تعادل و حفظ آرامش در کار کردن هم توصیه شده است.
«اِجْمِلُوا فِی اَلطَّلَبِ» یعنی در کار کردن اجمال داشته باشید، تلاش خود را بکنید اما دست و پا نزنید، حرص نخورید و سعی نکنید از هر راه و شکل نامعقول کار خود را پیش ببرید.
البته آرام بودن در کار منافاتی با جدیت و تلاش و مداومت در کار که اهل بیت به آنها سفارش کرده‌اند، ندارد.
از رسول خدا (صلّى اللّه علیه و آله) روایت است: روح الامین جبرئیل از پروردگارم بمن خبر داد که هیچ کس نمیرد تا همه روزى مقدر خود را بخورد از خدا پرهیز کنید و در طلب رزق آرام باشید و بدانید که دو روزى هست یک روزى که شما جوئید و یک روزى که شما را جوید، روزى خود را از حلال جوئید که اگر از راه حلال جوئید آن را حلال بخورید و اگر از راه حرام جوئید آن را بحرامى خورید و همان روزى شما گردد و ناچاری آن را بخورید.
در روایات ترک کردن کار و تلاش نهی شده است و کسی که چنین کند را مورد غضب خداوند دانسته‌اند و از آثارش هم قبول نشدن دعای چنین فردی است.
روایت است امام صادق (علیه السّلام) از یکی از یارانشان سؤال کردند: عمر بن مسلم چه مى‌کند؟
به ایشان می‌گویند: به عبادت رو کرده و دست از کسب و کار کشیده است، فرمود: اى واى! او نمى‌داند کسى که کار را رها کند هیچ دعائى از او به اجابت نمى‌رسد! بعد فرمودند: جماعتى از اصحاب رسول خدا (صلّى اللّٰه علیه و آله) هنگامى که آیۀ شریفۀ «وَ مَنْ یَتَّقِ اَللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» نازل شد مغازه‌هاى خود را بستند و در مسجد به عبادت رو آوردند و با خود مى‌گفتند که خداوند ما را کفایت کرد، و این موضوع به گوش رسول خدا (صلّى اللّٰه علیه و آله) رسید نزد آنها فرستاد و پرسید چه چیز شما را بدین کار که کرده‌اید، واداشت؟ گفتند: یا رسول اللّٰه خداوند خود روزى ما را تکفّل فرموده لذا ما به عبادت و پرستش او رو کرده‌ایم.
حضرت فرمود: براستى که هر کس چنین کند دعایش را خداوند اجابت نفرماید، بر شما باد که طلب روزى کنید و به کار و حرفه‌اى بپردازید، سپس فرمود: من دشمن دارم آن کس را که کار را ترک کند و دهان به روى آسمان بگشاید و بگوید: خداوندا، مرا روزى ده، و کوشش را رها کند.
در آیه ۳۰ سوره نحل آمده است:
«لِّلَّذِینَ أَحسَنُواْ فِی هَٰذِهِ ٱلدُّنیَا حَسَنَةٞۚ وَلَدَارُ ٱلأٓخِرَةِ خَیرٌ»
برای کسانی که در این دنیا درستکاری و نیکی کنند در همین دنیا نتیجه و پاداش آن است و البته پاداش آخرت بهتر است.
این نکته مهم در آیات مختلف دیگری هم گفته شده است که نتیجه اطاعت از خداوند و خوبی اولا در همین دنیا است و ثانیا در آخرت.
هر روز حداقل شش بار می‌گوییم «الله الصمد» خدا بی‌نیاز است، پس اگر دستوری به ما داده است همه برای خیر و صلاح خودمان است، او از ما بی‌نیاز است این ماییم که به خدا و اطاعت او نیاز داریم، اطاعت خداوند قرار گرفتن در مسیر خیر و صلاح خودمان است، مثل اطاعت از پدری دلسوز و مهربان و عاقل و بی‌نیاز.
با این نگاه می‌توانیم بگوییم هر گناهی بزرگ‌تر است همان است که بیشتر به خود شخصی یا نوعی ما ضرر می‌زند و هر ثوابی بزرگ‌تر است، بیشتر برای رشد و آسایش خود ما لازم‌تر است.
در آیه آخر سوره حجر خداوند می‌فرماید: عبادت کن پروردگارت را تا یقین بیاوری.
اهل صوفیه آیه را ترجمه می‌کنند: عبادت کن تا وقتی که یقین بیاوری.
پس آیه میگوید عبادت تا قبل از رسیدن به یقین است و بعد از آن نیاز نیست و در مراحل تصوف خود از مرحله‌ای که ادعای یقین می‌کنند عبادت را کنار می‌گذارند یا جدی نمی‌گیرند.
مفسرین پاسخ می‌دهند اولا خطاب اصلی آیه به پیامبر است و حضرت مطمئنا این یقینی که فلان قطب شما به آن رسیده است را در طول حیات داشته‌اند! و عملا هم تا آخرین لحظه عمر بیشترین عبادت را کامل و دقیق انجام دادند.
پس این حرف شما باطل است و منظور از یقین مرگ است و آیه میگوید تا وقتی که مرگ فرا رسد عبادت کن.
در سوره مدثر آیه ۴۶ و ۴۷ نیز از قول دوزخیان مى‌خوانیم:
«وَ کُنّٰا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ اَلدِّینِ حَتّٰى أَتٰانَا اَلْیَقِینُ» ما همواره روز رستاخیز را تکذیب مى کردیم تا اینکه یقین (مرگ ما) فرا رسید.
منظور از عبادت هم صرف نیایش که اهل تصوف گمان کرده‌اند نیست بلکه منظور مطلق بندگی است.
📌 یک وجه جالب دیگر که برخی در معنای آیه گفته‌اند، اینکه: یقین به همان معنای واقعی خود است که البته مراتب مختلف دارد و آیه میگوید: بندگی کن تا یقین بیاوری.
برای بندگی نیاز نیست ابتدا یقین داشته باشیم بلکه حتی اگر احتمال ضعیفی هم می‌دهید خدا نباشد اما عاقلانه این است که این احتمال بسیار بسیار قوی که خدایی و آخرتی هست را توجه کنیم و بندگی کنیم.
وقتی بندگی کردیم کم کم یقین هم حاصل می‌شود.
از همان ابتدا دنبال یقین بودن اشتباه است.
یک سنت بین عقلای عالم وجود دارد بنام بورس تحصیلی برای داشجویان.
کسی که می‌خواهد ممحض در علم باشد اگر قرار باشد دائم حواسش پرت خرج و هزینه باشد کارش پیش نمی‌رود و به قدر کفاف گذراندن دوره تحصیل دولت هزینه‌های او را تأمین می‌کند.
خداوند هم در سیستم تحصیل دین و تفقه همین سیستم را تایید کرده است و در روایت فرموده است من روزی اهل علم را به عهده گرفته‌ام.
«قَدْ تَکَفَّلَ لِطَالِبِ اَلْعِلْمِ بِرِزْقِهِ خَاصَّةً عَمَّا ضَمِنَهُ لِغَیْرِهِ»
(ظاهرا منظور از علم هم اصطلاح خاص است یعنی علم دین و شاید علوم دیگری که با واسطه مورد نیاز دین باشد هم شامل شود.)
البته تکفل رزق بندگان را به صورت عمومی خداوند تبارک و تعالی در آیه ۶ سوره هود، پذیرفته است: «وَمَا مِنْ دَآبَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا» که شرط آن دابة یعنی تکان خوردن و حرکت کردن است.
اما برای اهل علم ویژگی خاص قرار داده است که ظاهرا وجه خصوصیتش در این است که بقیه باید دنبال رزق حرکت کنند ولی طالب علم باید دنبال علم حرکت کند تا رزق او تأمین شود.
روایت بسیار زیبایی در کتاب کافی است که یکی از اصحاب امام کاظم (علیه السلام) با ایشان در مورد امام بعد از ایشان صحبت می‌کند، حدیث طولانی است و ماجراهایی دارد و خلاصه زمان می‌گذرد و این فرد در زمان امامت امام رضا (علیه السلام) ایشان را زیارت می‌کند.
حضرت رضا (علیه السلام) به او می‌گویند میایی باهم به سفر عمره برویم؟
آن فرد که پولی برای سفر نداشته شرمنده می‌شود و با خجالت میگوید آقا جان امر با شماست ولی من خرجی سفر ندارم.
حضرت ناراحت می‌شوند و به شکل عجیبی استبعاد می‌کنند که یعنی چه این حرف؟ سبحان الله معلوم است وقتی من دارم به تو امر می‌کنم خرجت را هم تکفل می‌کنم.
«فَقَالَ لِی یَا یَزِیدُ مَا تَقُولُ فِی اَلْعُمْرَةِ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ذَلِکَ إِلَیْکَ وَ مَا عِنْدِی نَفَقَةٌ فَقَالَ سُبْحَانَ اَللَّهِ مَا کُنَّا نُکَلِّفُکَ وَ لاَ نَکْفِیکَ»
این حکایت و قاعده همه‌جا هست، کافی است در مسیر امر امام باشیم، آنگاه تکفل ما با خود امام است.
آیه ۵۶ الذاریات را همه بارها شنیده‌ایم و حفظ هستیم: خلق نکردم جن و انس را جز برای عبادت.
اما اگر این آیه را با دو آیه بعدش ببینیم معنای جدیدی به آن اضافه می‌شود.
من اگر همه‌اش عبادت کنم رزق و روزیم چه می‌شود؟
عبادت در فرهنگ دینی صرف نیایش مثل نماز و روزه و دعا نیست و منظور از آن بندگی است.
آیه میگوید همه دغدغه‌ات بندگی‌ات باشد نه پول و خانه و ...
خب پس پول و خانه و زن و... چه می‌شود؟
خداوند تبارک و تعالی در آیات بعد میگوید: من که از شما نمی‌خواهم رزق کسی را بدهید و کسی را اطعام کنید.
«مَآ أُرِیدُ مِنۡهُم مِّن رِّزۡقٖ وَمَآ أُرِیدُ أَن یُطۡعِمُونِ»
«مِّن رِّزۡق» را اصطلاحا نکره در سیاق نفی می‌گویند یعنی هیچ رزقی هیچ اطعامی چه خودت چه دیگران.
بعد در آیه بعد میگوید قطعا این خداست که رزاق است و صاحب قدرت متین.
«إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلرَّزَّاقُ ذُو ٱلۡقُوَّةِ ٱلۡمَتِینُ»
ٱلرَّزَّاقُ یعنی بسیار رزق دهنده هم همه را رزق می‌دهد هم زیاد و خوب.
ٱلۡمَتِینُ هم یعنی استوار، چیزی که کسادی و کم شدن در آن نیست.
حالا دوباره این ۳ آیه را بخوانیم:
بی‌خیال دنیا، برای پول کار نکن، به فکر بندگی‌ات باش، رزق خودت و زن و بچه‌ات و هرکه که فکر می‌کنی تو باید رزقش را بدهی با من. رزقش را می‌دهم زیاد و خوب هم می‌دهم.
اگر شما مطمئن شوید فردا ظهور حضرت حجت (عج) است چه می‌کنید؟ احتمالا کار و زندگی را تعطیل می‌کنید تا مقدماتی برای فردا را فراهم کنید.
برخی به شوق ظهور حضرت حجت و نزدیک دیدن آن ممکن است از روال عادی زندگی خارج شوند و درست کار نکنند، برای پیشرفت و توسعه زندگی فردی و اجتماعی فعالیت جدی نکنند.
اما در روایتی، امام صادق (علیه السلام) به یکی از اصحابشان می‌فرمایند:
اگر گمان، کردى یا این خبر به تو رسید (و یقین کردى) که فردا این امر (ظهور قائم اهل بیت علیه السّلام) محقّق خواهد شد، به هیچ‌وجه از کسب روزى دست برمدار و اگر مى‌توانى سربار دیگران نباشى همین کار را بکن.
.....
در مورد فراز آخر روایت: «وَ إِنِ اِسْتَطَعْتَ أَنْ لاَ تَکُونَ کَلاًّ فَافْعَلْ» خیلی صحبت‌های دیگر هم می‌شود کرد، مثلا اینکه «کل علی الناس» بودن یعنی چه؟ ظاهرا وقتی کسانی با عزت و افتخار و بدون منت، هزینه‌های شما را تأمین کنند و شما هم بی‌کار نباشید و مشغول مثلا تحصیل هستید مصداق کل علی الناس نیست ولی وقتی بی‌کاری پیشه می‌کنی و اطرافیان از سر ترحم یا غیرت و آبروداری و یا با منت خرج شما را می‌دهند مصداق کل علی الناس بودن است.
در استنباط از دین به صرف یک روایت یا آیه نمی‌توان نظر داد و هرچه موضوعات جزئی‌تر می‌شود وجوه مختلفی که در آنها دخیل است، بیشتر می‌شود.
در باب گرانی و مسائل اقتصادی هم روایات مختلفی وجود دارد که با یک یا دو روایت نمی‌شود در موردش سخن گفت، اما یک مطلب کلی ثابت است که اصلا خود گرانی یک عقوبت الهی است که وقتی خداوند از امتی غضبناک شود:
«غَلَتْ أَسْعَارُهَا» و ملائکی مسئول تنظیم قیمت‌ها هستند.
«عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: إِنَّ اَللَّهَ وَکَّلَ مَلَکاً بِالْأَسْعَارِ یُدَبِّرُهَا»
یکی از نام‌های خداوند در ادعیه «یَا مُرَخِّصَ اَلْأَسْعَارِ یَا مُعْظِمَ اَلْبَرَکَةِ» است و در روایات مربوط به ظهور حضرت حجت هم آمده است که بعد از حضور ایشان قیمت‌ها کنترل می‌شود و پیش از قیام حضرت هم قیمت‌ها بسیار افزایش پیدا می‌کند و مؤمنین باید بر آن صبر کنند.
کسی که ضعیف است مجبور است سر و صدای زیاد و شلوغ‌کاری کند ولی کسی که قوی است با آرامش و بدون سر و صدا کار خودش را می‌کند.
در گفتگویی که بین شیطان و خداوند (تبارک و تعالی) در آیات ۳۹-۴۲ سوره حجر آمده است.
نکته جالب توجه، جو دادن و شلوغ کردن شیطان است که هم به خداوند قسم می‌خورد و هم کلام خود را با لام و نون تاکید می‌کند که قطعا با تزیین کردن همه بندگان را اغوا می‌کنم، همه بندگان را هم با تاکید «اجمعین» می‌آورد و بعد جز اندکی را که خالص شدگان بدست خدا هستند، خارج می‌کند.
اما خداوند (تبارک و تعالی) به او چطور جواب می‌دهد؟
تو بر جمیع بندگان من تسلطی نداری الا آنها که خودشان از تو تبعیت کنند.
شیطان اصل را بر این می‌گذارد که همه اغوا شوند الا بعضی آن هم با کلی تاکید ولی خداوند اصل را بر این می‌گذارد که همه از شر شیطان حفظ شوند الا آنها که خود از شیطان تبعیت کنند.
